Kulturno-istorijski resursi

Novakova pećina je pećina koja se nalazi iznad lokaliteta Careve Vode, na teritoriji opštine Pale. Pećina se nalazi na strmim liticama Romanije, na nadmorskoj visini od 1515 metara. Ispod Novakove pećine se nalazi selo Ćemanovići, i zaselak Careve Vode, koji je poznat po istoimenim izvorima, koji su ujedno i najpoznatije vrelo u širokom pojasu Romanije.

U davnim vremenima, osmanske okupacije prostora Bosne i Hercegovine, pored Carevih voda je vodio Carigradski drum, koji je jedno vrijeme spadao među najvažnije puteve Osmanskog carstva u Bosni.

Romanija je poznata i pod nazivom Hajdučka gora zbog priča i epskih pjesama koje se i danas mogu čuti. Hajdučija je na Romaniji bila aktivna sve do kraja 19. vijeka, a najpoznatiji hajduk sa Romanije svakako je Starina Novak, po kome je pećina i dobila ime. Starina Novak je se u hajduke odmetnuo zbog zuluma proklete Jerine. Hajdukovao je po Srbiji i Hercegovini, ali se najduže zadržao na Romaniji i kao rijetko koja ličnost ostavio u narodu dubokog trag. Njegovi posmrtni ostaci su 1926. zajedno sa kostima ubijenih 1914. godine preneseni u zajedničku grobnicu pored crkve Uspenja Presvete Bogorodice na Palama. Pećina je danas istorijska i turistička atrakcija opštine Pale.